زیبایی در چند دهه اخیر مفاهیم تازه ای پیدا کرده و به عنوان مجموعه ای از مؤلفه هایی چون تناسب اندام، آرایش، پوشش و جذابیت و بی نقص بودن چهره تعریف میشود. تلفیق زیبایی با دستاوردهای صنعتی و پزشکی باعث شده است زیبایی دیگر تنها یک مشخصه طبیعی و زیستی نباشد و ویژگی اکتسابی پیدا کند که میتوان با تغییر شاخص هایی که عمدتاً از طریق جراحی پلاستیک صورت می گیرند، به صورت نسبی به آنها دست یافت. جراحی پلاستیک تخصصی است که با اصلاح یا ترمیم شکل و کارکرد اعضای بدن سروکار دارد و به بازسازی نقص های جسمی یا زیباتر کردن شکل افراد و تغییر چهره و اندام آنها می پردازد و عموماً به دوطبقه عمده تقسیم میشود: ترمیمی و زیبایی. جراحی های ترمیمی برای ایجاد عملکرد بهنجار جسمانی و اجتماعی ضروری اند و به افراد کمک می کنند تا نقایص جسمانی خود را اصلاح و کیفیت زندگی اجتماعی شان را بهبود ببخشند؛ اما جراحی های زیبایی اغلب به دلیل نارضایتی افراد از نقص های جزئی و تخیلی در ظاهرشان انجام می گیرد و معمولا ریشه در مشکلات روانشناختی دارند. جراحی های زیبایی جراحی هایی هستند که به منظور ایجاد تغییر در ظاهر بدن، در غیاب بیماری، آسیب و جراحت یا بدشکلی مادرزادی و ارثی صورت میگیرند و میتوانند عاملی برای بهبود کیفیت زندگی باشند. امروزه جراحی زیبایی به یکی از دغدغه های انسان تبدیل شده است. طبق گزارش انجمن جراحی پلاستیک آمریکا در سال 2010 بیش از 13 میلیون جراحی زیبایی انجامگرفته است . ایران نیز یکی از کشورهای با رتبه بالا در انجام جراحی های زیبایی در دنیا شناخته شده است و طبق گزارش های موجود، ایران از نظر نسبت اعمال جراحی زیبایی انجام شده به کل جمعیت جزء سه کشور اول جهان محسوب میشود . در ایران سالانه حدود 25 تا 30 هزار جراحی زیبایی انجام میشود که 60 درصد این موارد مربوط به جراحی بینی و بقیه آن مربوط به سایر جراحی های زیبایی است. ازنظر جراحی پلک و صورت ایران در رده چهارم و ازنظر لیپوساکشن، سینه و شکم پس از آمریکا در رده دوم قرار دارد . لذا، همان گونه که به نظر می رسد، تقاضا برای انجام عمل های زیبایی در حال افزایش است.
با افزایش تقاضا برای جراحی پلاستیک، تمرکز بر روی علل و عوامل مرتبط با این پدیده نیز مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات متعدد انجام شده در این زمینه عواملی همانند نارضایتی از تصویر ذهنی از جسم، اختلال بدشکلی، عوامل روانشناختی و عوامل اجتماعی و بین فردی مانند ظاهر آزار دهنده از منظر دیگران، سابقه جراحی در خانواده و دوستان، عوامل فرهنگی، تأثیر تبلیغات رسانه ای در تلویزیون، ماهواره، مجلات، ستاره های سینما، سیستم پزشکی و صنایع زیبایی را به عنوان متغیرهای تأثیرگذار بر این گرایش معرفی کرده اند . همچنین مطالعات نشان داده که افراد از جراحی زیبایی بینی اهداف متعددی را مانند زیباتر کردن شکل بینی، رسیدن به چهره ی جذابتر، بهبود بخشیدن به وضع ظاهری، کسب موفقیت در تشکیل زندگی زناشویی، به دست آوردن اعتماد به نفس بیشتر در برخوردهای اجتماعی، جلب رضایت خانواده و دوستان را دنبال می کنند.
در جوامع امروزی به علت تأکید بیش ازحد بر زیبایی و تصاویر ارائه شده در نشریات، سینما و سایر رسانه ها، توجه به ظاهر به ویژه در زنان، شکل افراطی به خود گرفته است . مطالعه ای در ایران نشان می دهد که گرایش به عمل جراحی زیبایی به مد تبدیل شده و انجام آن تعیین کننده جایگاه اجتماعی به حساب می آید. این مسئله باعث شده جوانان و نوجوانان به سبب اقتضای سنی و یا دلایل دیگر با صرف هزینه های گزاف و قبول عواقب جسمی، روانی و حتی جانی در صدد کسب مقام بهتر در این مسابقه زیبایی باشند . پژوهش اعتمادی فرد و همکاران نیز نشان داد که تمایل زنان به انجام این جراحی ها از طرفی متأثر از خصوصیات فردی و از طرف دیگر تحت تاثیر الزام های خارجی همانند خانواده، دوستان، فامیل، همسر، پزشکان و تبلیغات تلویزیونی است.
از سوی دیگر، در تلاش برای یافتن علت های گرایش به این نوع عمل ها، امروزه، تأثیر عوامل روانشناختی بر جراحی های زیبایی نیز مورد توجه قرارگرفته است . افرادی که تحت عمل جراحی های زیبایی قرار می گیرند اغلب اوقات به دلیل عزت نفس پایین و فقدان تصورات مثبت از خود، بدریختی بدنی یا کسب توجه عمومی، تن به این کار می دهند. از این رو جراحی زیبایی را می توان پیامد یک الگوی روانشناختی معین نیز دانست . ارزشیابی های روانپزشکی بر روی کسانی که خواهان زیبایی بودند نخستین بار در دهه های 1940 و 1950 گزارش شدند، این گزارش ها بیشتر بازتاب دهنده گرایش های روانکاوی در روانپزشکی آمریکا بودند و این افراد را خودشیفته می پنداشتند. همچنین، احساس نقص در ظاهر بدنی و به ویژه صورت در زمانی که نقص ها تخیلی و یا بسیار جزئی و خفیف باشند از ویژگی هایی است که در اکثر متقاضیان انجام چنین جراحی هایی وجود دارد و اغلب اضطراب زا بوده و موجب افت کارکردهای فرد در حوزه های روابط بین فردی، خانوادگی، شغلی میشود. برخی از مطالعات عنوان نمودند افرادی که باوجود نقص های جزئی در ظاهر خود اقدام به اعمال جراحی زیبایی می نمایند اغلب دچار پریشانی روانشناختی، عزت نفس پایین و تحریف تصورات بدنی از خود بوده و نیمرخ روانشناختی آنان با افراد عادی متفاوت است . بین افراد متقاضی و غیر متقاضی جراحی زیبایی از لحاظ اختالالت اضطرابی، افسردگی و تصویر بدنی تفاوت معنی داری وجود دارد . پژوهش کلپ و همکاران نیز نشان داد که فراوانی الگوهای شخصیتی خودشیفته، وابسته و نمایشی در متقاضیان جراحی زیبایی به طور معنی داری بیشتر از سایر الگوهای شخصیتی است و فقط یک درصد اعمال جراحی زیبایی ناشی از حالت غیرمتعارف می باشد.
از سوی دیگر، باید توجه داشت که وضعیت روانی سالم نیز در میزان رضایت بعد از عمل جراحی زیبایی محوری تعیین کننده است که مهمتر از فن جراحی میباشد. بر اساس مطالعات و پژوهش های صورت گرفته، افرادی که دارای بعضی از حالات روانی مثل افسردگی، اضطراب و روان پریشیاند و همچنین کسانی که از اختالالت روانی مزمن رنج میبرند کاندید مناسبی برای جراحی زیبایی نمی باشند، چرا که پس از انجام عمل زیبایی، عدم دستیابی به نتیجه مورد نظر سبب تشدید این اختلالات میشود . به علاوه، بسیاری از متخصصان و پزشکان اعلام کرده اند که هرگونه جراحی زیبایی دارای تبعاتی است که در بسیاری از موارد جبران ناپذیر نیز هست که میتوان به آسیب های روحی و روانی و حتی اجتماعی ناشی از جراحی های ناموفق از جمله اضطراب، وسواس، بدبینی، ترس از حضور در جمع و انزوا و مشکلات جسمی از جمله عوارض داروهای بیهوشی، کبودی، مشکلات تنفسی، نیاز به عمل مجدد و غیره اشاره کرد. ضمن اینکه در کشورهای توسعه یافته که صاحبان این علم هستند، تعداد کمتری از افراد رغبت برای انجام چنین عمل هایی دارند یا حداقل با وسواس بیشتری این کار را انجام میدهند .
به علاوه، به نظر میرسد این ذهنیت در میان متقاضیان اعمال جراحی زیبایی به وجود آمده است که زیبایی چهره با عمل جراحی کامل میشود. با این حال گاهی نه تنها تغییر چندانی در شکل و ظاهر افراد پیدا نمی شود، بلکه در مواردی زیبایی اولیه و حتی جان خود را نیز در این راه از دست می دهند تا آنجا که کشوی میز دادسراها و گروه تخصصی پزشکی قانونی در ایران هم اکنون انباشته از پرونده هایی از همین دست است. هرچند آمار دقیقی از تعداد فوت شدگان عمل زیبایی وجود ندارد و مسئولان بهداشتی و پزشکی قانونی با توجه به حساسیت های موجود کمتر اظهار نظر می کنند، اما آمار غیررسمی گویای آن است که در سال نزدیک به 120 نفر قربانی این عمل ها میشوند . در این میان موضوع قابل توجه این میباشد که انجام جراحی های زیبایی برای بسیاری افراد به رغم خطرات و عواقب جسمی، روانی و حتی جانی و همچنین هزینه های گزاف آن به شکل ارزش اجتماعی درآمده است و افراد به طور فزاینده، نیازی درونی برای همانندسازی ظاهرشان با مدل های زیبایی خاص را به عنوان یک عرف اجتماعی احساس میکنند. لذا با توجه به تبعات و عوارض گستردهی انجام جراحی های زیبایی برای سلامتی بدنی و روانی و با توجه به تقاضای رو به افزایش انجام اینگونه جراحی ها مدنظر داشتن برنامه هایی برای کاهش چنین تقاضاهایی، ضروری به نظر میرسد. در این راستا، آگاهی از فاکتورهای روانی اجتماعی مؤثر بر انجام عمل، یافتن انگیزه افراد و چرایی تصمیم به جراحی زیبایی نیز از سوی کارکنان خدمات سلامت مهم و شاید اولین گام باشد و پرستاران نیز در شناخت ویژگی های روانشناختی این جمعیت خاص و روان درمانی برای پیشگیری از جراحی های ناشی از اختلالات روانی و کاهش پیامدهای منفی بعد از عمل، میتوانند نقش عمدها ی ایفا نمایند. روان پرستاران می توانند با مشاوره متقاضیان درزمینه ی عوارض بعد از عمل، همچنین ارزیابی سلامتی روانی و ناهنجاری های شخصیتی این افراد در جهت پیشگیری از انجام جراحی های غیرضروری و در نتیجه کاهش عوارض ناشی از عمل کمک کنند. افزون بر این موارد، درک از زیبایی تحت تأثیر فرهنگ و خصوصیات اجتماعی قرار دارد و به تبع آن انجام جراحی زیبایی تحت تأثیر مؤلفه های فرهنگی قرار میگیرد و لذا میتوان گفت که میزان تمایل به انجام جراحی زیبایی در فرهنگ ها و بافتهای اجتماعی مختلف میتواند متفاوت باشد.